Ćwiczenia ortofoniczne w przedszkolu

"Mowa otwiera drzwi,
które wcześniej były przed dzieckiem zamknięte"
Barry J. Wadsworth

Wstęp

Współczesna rzeczywistość to najczęściej ciągła pogoń – za pracą, pieniędzmi, karierą. Rodzice mają coraz mniej czasu na rozmowy z własnymi dziećmi i tym sposobem pojawiają się kolejne pokolenia osób nie potrafiących komunikować się z drugim człowiekiem. Niewiele jest dziś rodzin, które razem spędzają czas na wspólnych wycieczkach, spacerach, grach czy najzwyklejszych rozmowach. Rozmowa najczęściej gości w domach gdy prowadzona jest w .... telewizji. Telewizja zastępuje rodziców, komputer zastępuje kolegów, a nasze dzieci mówią coraz gorzej.

Od jakiegoś czasu prowadzona jest na skalę krajową piękna akcja „Cała Polska czyta dzieciom”. Bardzo chciałabym, aby kiedyś przeprowadzono akcję „Każdy rodzic rozmawia ze swoim dzieckiem”. Może efekt byłby zdumiewający – mniej zestresowanych dorosłych, mniej zdesperowanych nastolatków, mniej dzieci z wadami wymowy? Przecież „prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości w ogóle. Dzięki rozumieniu mowy poznaje ono otaczający go świat; dzięki umiejętności mówienia jest w stanie wyrazić swoje uczucia i spostrzeżenia.”  

W trosce więc o ogólny rozwój dziecka musimy poświęcić wiele uwagi rozwojowi jego mowy i wymowy. Ponieważ, jak wcześniej wspomniałam, rodzice są zabiegani i zapracowani lub nie zainteresowani, dużą rolę w rozwoju dziecka odgrywać powinni nauczyciele. Zwłaszcza w okresie przedszkolnym nauczyciel może uczynić wiele dobrego dla rozwoju mowy dziecka.
W niniejszym artykule pragnę przybliżyć ćwiczenia ortofoniczne, które stosowałam w prowadzonych przeze mnie grupach dzieci sześcioletnich, a które pomagały mi w prowadzeniu dzieci ku prawidłowej, wyraźnej wymowie.

1. Ortofonia i ćwiczenia ortofoniczne

Zajmując się zagadnieniem ćwiczeń ortofonicznych trzeba najpierw wyjaśnić pojęcie ortofonii. Co to takiego ortofonia? Według definicji podanej przez B. Toczyską ortofonia – to „dział językoznawstwa i logopedii artystycznej, zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy”.  E.M. Skorek podaje definicję trochę bardziej rozbudowaną, a mianowicie „ortofonia to dział ortoepii zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy i poprawnego brzmienia wyrazów i połączeń wyrazowych danego języka”. Ortoepia zaś to dział językoznawstwa normatywnego. W skład ortoepii, oprócz ortofonii wchodzi również ortografia. Jak więc, wnioskować możemy na podstawie tych, jak i definicji podawanych prze innych autorów, ćwiczenia ortofoniczne będą miały za zadanie doskonalenie i usprawnianie wymowy tak, aby była ona zgodna z ustalonymi zasadami. W przypadku dzieci przedszkolnych ćwiczenia te mają na celu prawidłowe kształtowanie wymowy oraz zapobieganie powstawaniu zaburzeń artykulacyjnych.

Współczesna literatura wyróżnia dwa rodzaje ćwiczeń ortofonicznych. Pierwszy z nich to ćwiczenia wstępne, nazywane również przygotowującymi, do których zaliczamy: ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, słuchowe oraz ćwiczenia usprawniające narządy mowy. Drugi rodzaj ćwiczeń ortofonicznych to ćwiczenia bezpośrednio związane z procesem mówienia, czyli ćwiczenia artykulacyjne. Wspomnieć tu można, iż I. Styczek wyróżniała ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia głosowe oraz ćwiczenia dykcji, zaliczając je wszystkie do techniki wymowy, która jest jednym z elementów kultury żywego słowa. W ćwiczeniach dykcji umieściła autorka „Logopedii” ćwiczenia narządów mowy, ćwiczenia wyrazistej artykulacji samogłosek, spółgłosek, tempo mowy, frazę i ćwiczenia mówienia frazami.

Pozwolę sobie w tym miejscu opisać poszczególne rodzaje ćwiczeń ortofonicznych, oraz cele, które dzięki nim mają zostać osiągnięte. Terminologia przedstawionych przeze mnie rodzaje ćwiczeń stosowana jest między innymi przez E. Sachajską.

I. Ćwiczenia wstępne:

• Ćwiczenia oddechowe – są one bardzo istotne, gdyż czynność mowy jest przecież nieodłącznie związana z oddychaniem. Podstawowym celem tych ćwiczeń jest nauczenie różnicowania fazy wdechowej i wydechowej, jak również przedłużania fazy wydechowej. U większości dzieci przedszkolnych oddychanie jest funkcją już wykształconą, zdarza się jednak niekiedy, że jest ono nieprawidłowe. Często też dzieci mają trudności z oddychaniem podczas mówienia, co szczególnie wyraźnie słychać podczas recytacji wierszyków. Dlatego też podczas zabaw, w których prowadzone są ćwiczenia oddechowe, dziecko powinno nauczyć się prawidłowego sposobu operowania oddechem. Innym celem ćwiczeń oddechowych jest ich działanie uspokajające, co jest szczególnie przydatne w pracy z dziećmi.
  Ćwiczenia te powinny przeprowadzane być oczywiście w dobrze wietrzonych pomieszczeniach.
  Wśród ćwiczeń oddechowych wyróżniamy ćwiczenia: - mobilizujące aparat oddechowy; - kształtujące oddychanie brzuszno-przeponowe; - łączące oddychanie z ruchem oraz ćwiczenia oddechowo-fonacyjne.
  
  
• Ćwiczenia fonacyjne - mają na celu ustawianie prawidłowej emisji głosu, dziecko ma nauczyć się właściwego posługiwania się głosem. Prowadzenie ćwiczeń fonacyjnych pozwala na zlikwidowanie u dzieci głosów zbyt piskliwych, krzykliwych. Również wśród tych ćwiczeń wyróżniono kilka ich rodzajów – ze względu na ich cele. I tak: -ćwiczenia wstępne – stosowane w celu zniesienia napięcia mięśni krtani i gardła; - ćwiczenia w wymawianiu głosek oraz ćwiczenia w wymawianiu samogłosek i spółgłosek. Ćwiczenia fonacyjne powinny być prowadzone po podstawowych ćwiczeniach oddechowych, a potem łącznie z tymi ćwiczeniami oddechowymi, które wydłużają fazę wydechową.
  
  
• Ćwiczenia logorytmiczne – są to ćwiczenia muzyczno- ruchowe i słowno-ruchowe, a ich składnikiem wiodącym jest rytm. Ćwiczenia logorytmiczne kształcą ruchy całego ciała, co ma pośredni wpływ na ruchy narządów mowy oraz kształcenie poczucia rytmu umożliwiającego prawidłowe stosowanie prozodii mowy, tj. melodii, akcentu, rytmu.
  Ćwiczenia logorytmiczne są szczególnie polecane dla dzieci, które mają trudności w sprawnym poruszaniu się czy w orientacji przestrzennej, dla dzieci nieśmiałych, jak również nadruchliwych. Logorytmika, bowiem uczy płynności ruchów, otwiera na muzykę, jej rytm, pozwala w celowy sposób wyładować nagromadzoną energię, jak również zwolnić napięcie mięśniowe.
  W zabawach logorytmicznych wykorzystuje się umiejętności zdobyte przez dziecko podczas wstępnych ćwiczeń oddechowych i fonacyjnych.
  
  
• Ćwiczenia słuchowe – odgrywają bardzo ważną rolę, gdyż w procesie komunikowania się odbiór mowy jest równie istotny jak przekazywanie informacji. Celem ćwiczeń słuchowych, nazywanych też ćwiczeniami słuchu fonematycznego, jest zdolność różnicowania głosek oraz umiejętność ich wyodrębniania i scalania w wyrazy.
  Ogromną rolę odgrywa tu również słuch fizyczny oraz muzyczny. Słuch fizyczny pozwala nam słyszeć, odbierać określone fale dźwiękowe, zaś słuch muzyczny daje nam wrażliwość na wysokości dźwięków i ich różnice.
  Ćwiczenia słuchowe rozpoczynamy od zabaw, których podstawą jest słych fizyczny i muzyczny, dopiero później przechodzimy do ćwiczeń słuchu fonetycznego, odpowiednio stopniując trudności. Rozpoczynamy od ćwiczeń w różnicowaniu głosek opozycyjnych, przechodząc następnie do ćwiczeń analizy i syntezy słuchowej.
  
  
• Ćwiczenia usprawniające narządy mowy – są to ćwiczenia, których celem jest podniesienie sprawności ruchomych narządów mowy. Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest między innymi właśnie sprawne działanie narządów mowy. Realizując daną głoskę wykonujemy określone ruchy, określony układ artykulatorów, wykonywana jest odpowiednia praca mięśni. Inna głoska potrzebuje innych ruchów. Dlatego tak ważne są ćwiczenia, które usprawniają narządy mowy, pozwalają wyrobić świadomość i celowość określonych ruchów.
  Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mowy są kontynuacją ćwiczeń usprawniających ruchy całego ciała, które prowadzone były podczas ćwiczeń logorytmicznych. Do ćwiczeń narządów mowy zaliczamy: ćwiczenia żuchwy, języka, warg oraz podniebienia miękkiego. Początkowo przeprowadza się ćwiczenia pojedynczych narządów, a dopiero, gdy dzieci opanują te umiejętności, można przejść do ćwiczeń koordynujących ruchy dwóch narządów.
  Ćwiczenia z tej grupy łączyć należy z ćwiczeniami oddechowymi, fonacyjnymi oraz logorytmicznymi.

II. Ćwiczenia artykulacyjne – ich zadaniem jest doskonalenie poprawnej artykulacji głosek. Do wykonywania ćwiczeń artykulacyjnych można przystąpić dopiero wtedy, gdy dziecko jest do nich odpowiednio przygotowane. Właśnie temu służyły opisane wyżej ćwiczenia wstępne. Ćwiczenia artykulacyjne zawsze powinny być prowadzone w taki sposób, by były częścią zabawy, a nie trudnym do wykonania zadaniem. Należy je również przeprowadzać równolegle z ćwiczeniami wstępnymi - uwzględniając ich stopień nasilenia od umiejętności dzieci oraz ich faktycznego stanu wymowy.

Ćwiczenia artykulacyjne związane są już bardzo ściśle z procesem mówienia i dzielą się na ćwiczenia w artykulacji głosek, ćwiczenia utrwalające i automatyzujące artykulację głosek oraz ćwiczenia w różnicowaniu głosek opozycyjnych.

2. Programy wychowania przedszkolnego a ćwiczenia ortofoniczne

Potrzebę prowadzenia w przedszkolach ćwiczeń ortofonicznych dostrzeżono już dawno. Problem rozwijania mowy dziecka poruszany jest w każdym programie wychowania w przedszkolu, czy to weźmiemy „Program wychowania w przedszkolu” z roku 1973 wprowadzony przez Ministerstwo Oświaty i Wychowania czy program z 1992 roku wprowadzony przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. W chwili obecnej, gdy nauczyciel przedszkolny może wybierać w wielu programach, również w nich znajdzie treści programowe dotyczące rozwijania mowy i wymowy dziecka.

Stosowanie ćwiczeń ortofonicznych jest szczególnie zalecane w pracy przedszkola. Oddziałujemy tu, bowiem już na małe dziecko w czasie, gdy zaczynają pojawiać się kolejne głoski. Nie w każdej placówce są wprawdzie idealne warunki do pracy indywidualnej, ale również praca z całą grupą pozwala na usprawnianie narządów mowy, kształtowanie prawidłowych nawyków.

Ćwiczenia ortofoniczne przeprowadza się ze wszystkimi dziećmi. Gdy rozwój mowy jest prawidłowy, ćwiczenia te będą utrwalały prawidłową artykulację, jeśli opóźniony – będą zapobiegać powstawaniu wad wymowy. W przypadku zaburzeń mowy ćwiczenia są kontynuacją terapii prowadzonej przez logopedę, w tej sytuacji najkorzystniejsza jest praca indywidualna z dzieckiem.

Podstawową formą nauki dzieci w wielu przedszkolnym jest zabawa, która jest też, niezależnie od wieku, jedną z form kontaktów społecznych. Dlatego też w pracy z dziećmi przedszkolnymi ćwiczenia ortofoniczne prowadzone są w formie zabawy. Zabawa stanowi „najdoskonalszy sposób uczenia się, rozwijania i doskonalenia mowy”.

W zabawach można zastosować wszelkiego rodzaju ćwiczenia ortofoniczne. Inspiracją może być otaczająca nas przyroda, przedmioty codziennego użytku, czynności, które dziecko potrafi wykonywać lub naśladować. Zawsze jednak pamiętamy, aby zaczynać od ćwiczeń łatwiejszych i stopniowo zwiększać wymagania wraz ze wzrostem dziecięcych możliwości.

Programy wychowania w przedszkolu w treściach kształcenia przewidują prowadzenie ćwiczeń ortofonicznych od najmłodszych już grup, tzn. od 3-latków i ich kontynuację przez cały czas uczęszczania dziecka do przedszkola. W najmłodszej grupie wiekowej prowadzone są proste ćwiczenia oddechowe polegające na wprawianiu w ruch za pomocą dmuchania lekkich przedmiotów - bibułek, piórek, wiatraczków. U dzieci starszych dochodzi regulowanie oddechu podczas wypowiedzi, recytowania, śpiewu. Ćwiczenia zawsze powinny być dostosowane do możliwości rozwojowych dziecka. Bardzo wyraźnie widać to na przykładzie ćwiczeń usprawniających narządy artykulacyjne. Dla dzieci 3-letnich przewidziane są ćwiczenia artykulacyjne wyrabiające mięsnie narządów mowy na samogłoskach oraz sylabach. Dzieci 4-letnie wykonywać powinny ćwiczenia ze szczególnym uwzględnieniem trudniejszych spółgłosek występujących w tekstach; 5-latki ćwiczenia artykulacyjne na wszystkich głoskach z uwzględnieniem trudnych spółgłosek przedniojęzykowo-dziąsłowych. Dla 6-latków programy przewidują ćwiczenia na głoskach, wyrazach; wyróżnianie grup spółgłoskowych w sylabach i krótkich tekstach.