ul.1 Maja 17, 77-100 Bytów
"Mowa otwiera drzwi,
które wcześniej były przed dzieckiem zamknięte"
Barry J. Wadsworth
Współczesna rzeczywistość to najczęściej ciągła pogoń – za pracą, pieniędzmi, karierą. Rodzice mają coraz mniej czasu na rozmowy z własnymi dziećmi i tym sposobem pojawiają się kolejne pokolenia osób nie potrafiących komunikować się z drugim człowiekiem. Niewiele jest dziś rodzin, które razem spędzają czas na wspólnych wycieczkach, spacerach, grach czy najzwyklejszych rozmowach. Rozmowa najczęściej gości w domach gdy prowadzona jest w .... telewizji. Telewizja zastępuje rodziców, komputer zastępuje kolegów, a nasze dzieci mówią coraz gorzej.
Od jakiegoś czasu prowadzona jest na skalę krajową piękna akcja „Cała Polska czyta dzieciom”. Bardzo chciałabym, aby kiedyś przeprowadzono akcję „Każdy rodzic rozmawia ze swoim dzieckiem”. Może efekt byłby zdumiewający – mniej zestresowanych dorosłych, mniej zdesperowanych nastolatków, mniej dzieci z wadami wymowy? Przecież „prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości w ogóle. Dzięki rozumieniu mowy poznaje ono otaczający go świat; dzięki umiejętności mówienia jest w stanie wyrazić swoje uczucia i spostrzeżenia.”
W trosce więc o ogólny rozwój dziecka musimy poświęcić wiele uwagi rozwojowi jego mowy i wymowy. Ponieważ, jak wcześniej wspomniałam, rodzice są zabiegani i zapracowani lub nie zainteresowani, dużą rolę w rozwoju dziecka odgrywać powinni nauczyciele. Zwłaszcza w okresie przedszkolnym nauczyciel może uczynić wiele dobrego dla rozwoju mowy dziecka.
W niniejszym artykule pragnę przybliżyć ćwiczenia ortofoniczne, które stosowałam w prowadzonych przeze mnie grupach dzieci sześcioletnich, a które pomagały mi w prowadzeniu dzieci ku prawidłowej, wyraźnej wymowie.
Zajmując się zagadnieniem ćwiczeń ortofonicznych trzeba najpierw wyjaśnić pojęcie ortofonii. Co to takiego ortofonia? Według definicji podanej przez B. Toczyską ortofonia – to „dział językoznawstwa i logopedii artystycznej, zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy”. E.M. Skorek podaje definicję trochę bardziej rozbudowaną, a mianowicie „ortofonia to dział ortoepii zajmujący się ustalaniem zasad poprawnej wymowy i poprawnego brzmienia wyrazów i połączeń wyrazowych danego języka”. Ortoepia zaś to dział językoznawstwa normatywnego. W skład ortoepii, oprócz ortofonii wchodzi również ortografia. Jak więc, wnioskować możemy na podstawie tych, jak i definicji podawanych prze innych autorów, ćwiczenia ortofoniczne będą miały za zadanie doskonalenie i usprawnianie wymowy tak, aby była ona zgodna z ustalonymi zasadami. W przypadku dzieci przedszkolnych ćwiczenia te mają na celu prawidłowe kształtowanie wymowy oraz zapobieganie powstawaniu zaburzeń artykulacyjnych.
Współczesna literatura wyróżnia dwa rodzaje ćwiczeń ortofonicznych. Pierwszy z nich to ćwiczenia wstępne, nazywane również przygotowującymi, do których zaliczamy: ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, słuchowe oraz ćwiczenia usprawniające narządy mowy. Drugi rodzaj ćwiczeń ortofonicznych to ćwiczenia bezpośrednio związane z procesem mówienia, czyli ćwiczenia artykulacyjne. Wspomnieć tu można, iż I. Styczek wyróżniała ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia głosowe oraz ćwiczenia dykcji, zaliczając je wszystkie do techniki wymowy, która jest jednym z elementów kultury żywego słowa. W ćwiczeniach dykcji umieściła autorka „Logopedii” ćwiczenia narządów mowy, ćwiczenia wyrazistej artykulacji samogłosek, spółgłosek, tempo mowy, frazę i ćwiczenia mówienia frazami.
Pozwolę sobie w tym miejscu opisać poszczególne rodzaje ćwiczeń ortofonicznych, oraz cele, które dzięki nim mają zostać osiągnięte. Terminologia przedstawionych przeze mnie rodzaje ćwiczeń stosowana jest między innymi przez E. Sachajską.
I. Ćwiczenia wstępne:
II. Ćwiczenia artykulacyjne – ich zadaniem jest doskonalenie poprawnej artykulacji głosek. Do wykonywania ćwiczeń artykulacyjnych można przystąpić dopiero wtedy, gdy dziecko jest do nich odpowiednio przygotowane. Właśnie temu służyły opisane wyżej ćwiczenia wstępne. Ćwiczenia artykulacyjne zawsze powinny być prowadzone w taki sposób, by były częścią zabawy, a nie trudnym do wykonania zadaniem. Należy je również przeprowadzać równolegle z ćwiczeniami wstępnymi - uwzględniając ich stopień nasilenia od umiejętności dzieci oraz ich faktycznego stanu wymowy.
Ćwiczenia artykulacyjne związane są już bardzo ściśle z procesem mówienia i dzielą się na ćwiczenia w artykulacji głosek, ćwiczenia utrwalające i automatyzujące artykulację głosek oraz ćwiczenia w różnicowaniu głosek opozycyjnych.
2. Programy wychowania przedszkolnego a ćwiczenia ortofoniczne
Potrzebę prowadzenia w przedszkolach ćwiczeń ortofonicznych dostrzeżono już dawno. Problem rozwijania mowy dziecka poruszany jest w każdym programie wychowania w przedszkolu, czy to weźmiemy „Program wychowania w przedszkolu” z roku 1973 wprowadzony przez Ministerstwo Oświaty i Wychowania czy program z 1992 roku wprowadzony przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. W chwili obecnej, gdy nauczyciel przedszkolny może wybierać w wielu programach, również w nich znajdzie treści programowe dotyczące rozwijania mowy i wymowy dziecka.
Stosowanie ćwiczeń ortofonicznych jest szczególnie zalecane w pracy przedszkola. Oddziałujemy tu, bowiem już na małe dziecko w czasie, gdy zaczynają pojawiać się kolejne głoski. Nie w każdej placówce są wprawdzie idealne warunki do pracy indywidualnej, ale również praca z całą grupą pozwala na usprawnianie narządów mowy, kształtowanie prawidłowych nawyków.
Ćwiczenia ortofoniczne przeprowadza się ze wszystkimi dziećmi. Gdy rozwój mowy jest prawidłowy, ćwiczenia te będą utrwalały prawidłową artykulację, jeśli opóźniony – będą zapobiegać powstawaniu wad wymowy. W przypadku zaburzeń mowy ćwiczenia są kontynuacją terapii prowadzonej przez logopedę, w tej sytuacji najkorzystniejsza jest praca indywidualna z dzieckiem.
Podstawową formą nauki dzieci w wielu przedszkolnym jest zabawa, która jest też, niezależnie od wieku, jedną z form kontaktów społecznych. Dlatego też w pracy z dziećmi przedszkolnymi ćwiczenia ortofoniczne prowadzone są w formie zabawy. Zabawa stanowi „najdoskonalszy sposób uczenia się, rozwijania i doskonalenia mowy”.
W zabawach można zastosować wszelkiego rodzaju ćwiczenia ortofoniczne. Inspiracją może być otaczająca nas przyroda, przedmioty codziennego użytku, czynności, które dziecko potrafi wykonywać lub naśladować. Zawsze jednak pamiętamy, aby zaczynać od ćwiczeń łatwiejszych i stopniowo zwiększać wymagania wraz ze wzrostem dziecięcych możliwości.
Programy wychowania w przedszkolu w treściach kształcenia przewidują prowadzenie ćwiczeń ortofonicznych od najmłodszych już grup, tzn. od 3-latków i ich kontynuację przez cały czas uczęszczania dziecka do przedszkola. W najmłodszej grupie wiekowej prowadzone są proste ćwiczenia oddechowe polegające na wprawianiu w ruch za pomocą dmuchania lekkich przedmiotów - bibułek, piórek, wiatraczków. U dzieci starszych dochodzi regulowanie oddechu podczas wypowiedzi, recytowania, śpiewu. Ćwiczenia zawsze powinny być dostosowane do możliwości rozwojowych dziecka. Bardzo wyraźnie widać to na przykładzie ćwiczeń usprawniających narządy artykulacyjne. Dla dzieci 3-letnich przewidziane są ćwiczenia artykulacyjne wyrabiające mięsnie narządów mowy na samogłoskach oraz sylabach. Dzieci 4-letnie wykonywać powinny ćwiczenia ze szczególnym uwzględnieniem trudniejszych spółgłosek występujących w tekstach; 5-latki ćwiczenia artykulacyjne na wszystkich głoskach z uwzględnieniem trudnych spółgłosek przedniojęzykowo-dziąsłowych. Dla 6-latków programy przewidują ćwiczenia na głoskach, wyrazach; wyróżnianie grup spółgłoskowych w sylabach i krótkich tekstach.
Przykładowe treści programowe, które ukazują stopniowy wzrost trudności w prowadzeniu ćwiczeń ortofonicznych w poszczególnych grupach wiekowych dzieci przedszkolnych przedstawiam w załączonej tabeli. Tabelę przygotowałam w oparciu o najbardziej znany nauczycielom przedszkolnym „Program wychowania w przedszkolu” wydany w roku 1992 przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Program ten wprowadzony został rozporządzeniem Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 11 maja 1973 roku. Zmian i korekt w programie dokonywano w roku 1987 oraz 1992.
Przedszkolne nr 2 w Bytowie to placówka, w skład której wchodzą przede wszystkim grupy dzieci sześcioletnich, objętych jednorocznym oddziaływaniem przedszkolnym. Jako typowe 5-godzinne „zerówki” mamy za zadanie w ciągu 10 miesięcy przygotować dzieci do podjęcia nauki szkolnej. Jest to zadanie bardzo trudne, gdyż dzieci, które nam się powierza do tej pory wychowywały się jedynie w gronie rodzinnym. Pochodzą one z różnych środowisk społecznych, z rodzin o różnym poziomie świadomości pedagogicznej rodziców.
Częstym zjawiskiem w naszej pracy są więc dzieci, które nie potrafią trzymać narzędzia pisarskiego, nie wiedzą jak malować farbami, do czego służy plastelina, a ich kontakt z nożyczkami kończył się na pierwszym samodzielnym obcięciu sobie włosów w wieku około 2-3 lat. Rodzice, a najczęściej matki, nie pozwoliły na malowanie farbami starszego rodzeństwa – z obawy o dywan, z tego samego powodu nie miało dziecko kontaktu z plasteliną.
Tak jak różny jest poziom umiejętności manualnych tych dzieci, zasobu wiedzy i słownictwa, tak samo różnie prezentuje się ich wymowa i mowa. Wiele z błędów wymowy i mowy dzieci jest wynikiem zaniedbań ze strony rodziców, którzy np.: swoją błędną wymową dostarczają nieodpowiednich wzorców, w odpowiednim czasie nie wybrali się z dzieckiem do logopedy, czy też uporczywie mówią do dziecka sześcioletniego językiem trzy-czterolatków, sepleniąc i spieszczając każde słowo.
Każdego roku stoją więc przed nami, nauczycielami „zerówek”, wielkie wyzwania – nauczyć kolorów, rysowania, malowania, lepienia, wycinania. Pokazać otaczający nas świat przyrody, przybliżyć środowisko społeczne. A jeszcze śpiewać, muzykować, liczyć i czytać oraz, bardzo często, nauczyć poprawnie mówić, nie tylko pod względem logicznym wypowiedzi, ale i artykulacyjnym. To wszystko w ciągu jedynych dziesięciu miesięcy.
Wobec takiej sytuacji praca z „naszymi” dziećmi to praca od podstaw we wszystkich prawie dziedzinach przedszkolnej edukacji. Szczególną zaś uwagę poświęcić należy kształtowaniu prawidłowej wymowy i mowy przedszkolaków, by stworzyć każdemu dziecku możliwości pozwalające na sprawną komunikację z otaczającymi go ludźmi.
Ćwiczenia ortofoniczne, które są podstawą zdobywania umiejętności potrzebnych w prawidłowym komunikowaniu się, są przez dzieci bardzo lubiane, gdyż zawsze prowadzone są w formie zabawy. Najczęściej zabawy te są częścią składową innych zajęć, a ich zadaniem jest nie tylko usprawnianie narządów mowy, czy ćwiczenia artykulacji, często pełnią one rolę łącznika między różnymi zadaniami, przerywnika, w czasie którego można rozładować gromadzącą się energię. W swojej pracy staram się jak najczęściej prowadzić ćwiczenia ortofoniczne, włączając je również do porannych ćwiczeń gimnastycznych oraz popołudniowych zabaw ruchowych. Przebywając w przedszkolu dziecko ma możliwość brać udział w ćwiczeniach oddechowych – gdy wyciszamy się przed słuchaniem bajki, na spacerze po lesie. Rozpoznaje dźwięki przyrody i najbliższego otoczenia, rozwiązuje zagadki słuchowe nie zdając sobie sprawy, iż są to ćwiczenia tak bardzo istotne dla prawidłowego rozwoju mowy. W czasie ulubionych zabaw naśladowczych, gdy dzieci ruchem i dźwiękiem naśladują zwierzęta, przedmioty, czynności, prowadzone są ćwiczenia fonacyjne i artykulacyjne. Gdy bawimy się przy muzyce, przy bębenku, kołatce lub tamburinie – są to właśnie ćwiczenia logorytmiczne. Jak widać okazji w przedszkolu do prowadzenia ćwiczeń ortofonicznych nie brakuje. Wielką pomocą w prowadzeniu tych ćwiczeń jest z pewnością dla każdego przedszkolnego wychowawcy „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola” autorstwa Genowefy Demel oraz mniej może znana, jednak bardzo bogata w treści, propozycja Elżbiety Sachajskiej „Uczymy poprawnej wymowy”. Ciekawe propozycje zabaw wspomagających kształcenie słuchu oraz zabaw rytmicznych, przydatnych w ćwiczeniach logorytmicznych, znaleźć można w literaturze dotyczącej wychowania muzycznego w edukacji przedszkolnej. Przykładem jest książka autorstwa Krystyny Przybylskiej „Wychowanie muzyczne w przedszkolu”. W swojej pracy z grupą korzystam również z pozycji Elżbiety Chmielewskiej „Zabawy logopedyczne i nie tylko”. W przytoczonej przez mnie literaturze znajduje się wiele ćwiczeń i zabaw, które stanowią źródło inspiracji w prowadzeniu ćwiczeń ortofonicznych oraz tworzeniu własnych pomysłów zabaw doskonalących wymowę dzieci.
Zabawa ruchowa z elementami ćwiczeń ortofonicznych - „Pszczoły”
Dzieci – pszczoły stoją w umówionych miejscach pod ścianami – tu są ule. W trakcie muzyki pszczoły wylatują z uli i latają w różne strony zbierając pyłek z kwiatów. Na przerwę w muzyce z głośnym brzęczeniem (zzzzzzz) wracają do ula. W ulu brzęczą bardzo cichutko (mmmm).
Zabawa ruchowa z elementem rytmicznym - „W lesie”
Dzieci zostają podzielone na trzy grupy zwierząt leśnych – zające, wiewiórki i ptaki. Każdą grupę zwierząt wywołuje inny akompaniament rytmiczny. Dzieci, które usłyszą swój rytm biegają po sali naśladując wybrane zwierze, następuje zmiana rytmu i kolejna grupa naśladuje zwierzęta.
Przykład porannych ćwiczeń gimnastycznych z elementami ćwiczeń ortofonicznych
Praca z przedszkolakami dostarcza wiele satysfakcji. Jest to okres w życiu człowieka, gdy jest on otwarty na wszelkie cuda naszego świata. Gdy jesteśmy dzieckiem cieszy nas śnieg i kałuża, motyl i dżdżownica, kretowisko i samolot kreślący smugi na niebie. Wraz z upływem czasu dorastamy zapominając o tęczach, biedronkach i bajkach. Zapominamy, że warto zawsze mieć w sobie odrobinę dziecka.
Jako nauczyciel pragnę tak pokierować małym człowiekiem, by potrafił on wyrazić słowami jak bardzo fascynuje go otaczający świat. By opowiedział – nam dorosłym – jak pięknie jest być dzieckiem mimo upływających lat. Mam nadzieję, że ćwiczenia ortofoniczne, które prowadziłam z przedszkolakami jako wychowawca grupy, a które starałam się w tej pracy opisać, pomogą moim wychowankom w „otwieraniu drzwi” ku poznawaniu i wyrażaniu siebie i świata.
mgr Małgorzata Żywicka
nauczyciel dyplomowany
Bibliografia
